Pierwszy kalwin Rzeczpospolitej [Reportaż]

12 lutego 1548 roku w Sandomierzu miał miejsce wyjątkowy ślub. Przed ołtarzem stanęła córka najważniejszego po królu dostojnika Korony i najpotężniejszy bodaj, a z całą pewnością najbogatszy magnat Litwy.

Każdy, kto odwiedza prastarą opatowską kolegiatę pod wezwaniem św. Marcina, w pierwszej kolejności spieszy obejrzeć sławny nagrobek Krzysztofa Szydłowieckiego. Potomek prastarego rodu, pieczętującego się herbem Odrowąż, był czołową postacią Rzeczpospolitej w dobie panowania Zygmunta Starego. Już w 1497 roku został dworzaninem przyszłego monarchy, a kiedy królewicz Zygmunt w roku 1506 wstąpił na tron, Szydłowiecki zaczął robić błyskawiczną karierę, stopniowo skupiając w swym ręku najważniejsze urzędy państwowe. Kilka miesięcy później był już podskarbim nadwornym koronnym, a w roku 1515 objął godność kanclerza wielkiego. Sprawował ją przez kolejnych 17 lat, aż do swojej śmierci w grudniu 1532 roku.

LATOROŚL

Około roku 1512 poślubił Szydłowiecki Zofię z Targowiska. Mieli dwóch synów -  Ludwika i  Zygmunta, którzy zmarli w dzieciństwie, oraz cztery córki. Anna dożyła wieku 14 lat. Pochowana jest wraz z  ojcem i  braćmi w  Opatowie. Zofia, imienniczka swej matki (1513-1551), została drugą żoną sławnego Jana Amora Tarnowskiego - hetmana wielkiego koronnego, Krystyna (1519-1555) poślubiła Jana - księcia ziębicko-oleśnickiego. Najmłodsza córka - Elżbieta, bohaterka tej opowieści, przyszła na świat parę dni po śmierci ojca w styczniu 1533 roku. To jej wielki Jan Kochanowski zadedykował później swój poemat "Zuzanna", do którego dołączona była słynna pieśń "Czego chcesz od nas Panie za Twe hojne dary".

Na mocy rodzinnych układów Elżbiecie przypadło w udziale dwie trzecie rozległych dóbr szydłowieckich. Z czasem o jej rękę starania rozpoczął Mikołaj "Czarny" Radziwiłł, syn kasztelana trockiego Jana Radziwiłła i jego drugiej żony - Hanny z Kiszków. Podobno miał on wcześniej ożenić się z Anną Szydłowiecką, które to plany pokrzyżowała jej śmierć.

Potęga rodu Radziwiłłów była już w tym okresie mocno ugruntowana, a niebawem wzrosnąć miała jeszcze bardziej. Stało się to za sprawą małżeństwa stryjecznej siostry Mikołaja "Czarnego" Barbary Radziwiłłówny z królem Zygmuntem Augustem.

PAN MŁODY

W roku 1544 przyszły mąż Elżbiety Szydłowieckiej został marszałkiem wielkim litewskim. Był to pierwszy z ważnych urzędów, które zgromadzić miał w swoim ręku. Trzy lata później, posłując do cesarza Karola V, otrzymał od niego tytuł księcia na Nieświeżu, Ołyce i Klecku.

I tak dochodzimy powoli do owego wydarzenia, które połączyło ze sobą dwa sławne rody. W chwili ślubu Mikołaja i Elżbiety on miał 33 lata, ona 15. Obydwoje byli jeszcze katolikami, dopiero w 1553 roku przeszli na protestantyzm. Książę Radziwiłł był potem wielkim jego propagatorem. Korespondował z Janem Kalwinem, który w listach zapewniał, że darzy litewskiego magnata wielkim szacunkiem i oddaniem. Zadedykował mu nawet swoje "Komentarze do Dziejów Apostolskich". Książę sfinansował pierwsze protestanckie tłumaczenie Biblii na język polski. W jego zaangażowaniu na niwie reformacji sekundowała mu dzielnie świeżo poślubiona małżonka. W swoich posiadłościach odbierali katolikom kościoły i przekazywali je pastorom kalwińskim, a niejednokrotnie otwarcie zwalczali katolicyzm i prawosławie. Nic więc dziwnego, że gdy w roku 1565 Mikołaj "Czarny" umarł, nuncjusz papieski Commendoni z ulgą donosił o tym do Rzymu, pisząc, że zmarły był najpotężniejszym człowiekiem nie tylko na Litwie, ale i "we wszystkich krajach tego państwa".

Istotnie, za panowania Zygmunta Augusta jego rola wzrosła niepomiernie. Poprzednik Commendoniego, nuncjusz Lipomano informował papieża, że książę Mikołaj jest dla króla wszystkim: kanclerzem, marszałkiem, przyjacielem, z którym król jada, bawi się i tańczy. O tym, jakie znaczenie na dworze posiadał Radziwiłł, świadczy chociażby fakt, że to jemu przypadło w udziale zastępować monarchę w ceremonii zaślubin z Katarzyną Habsbużanką, co było wówczas zwyczajem dość często praktykowanym. Położył się nawet na chwilę do łóżka obok nowo zaślubionej, dla symbolicznej konsumpcji małżeństwa.

Był książę Mikołaj nie tylko dostojnikiem piastującym szereg najwyższych godności. Posiadał również majętności, którym dorównać nie mogłaby prawdopodobnie żadna inna fortuna w całej Rzeczpospolitej.

Stanisław Cat-Mackiewicz w swojej głośnej książce o historii domu Radziwiłłów wspomina, że przeglądając spis miast, puszcz i dóbr ziemskich na Litwie, które do męża Elżbiety Szydłowieckiej należały, dochodzi się do przekonania, że łatwiej wymienić byłoby te, które nie były jego własnością.

POTOMKOWIE

Książę i kanclerzówna mieli dziewięcioro dzieci, z których ostatnie - syn Jan - zmarło w młodym wieku.

Najstarszy z tego grona był sławny później książę Mikołaj Krzysztof Radziwiłł zwany "Sierotką". Dlaczego "Sierotka"? Gdy był jeszcze niemowlęciem, rodzice zabrali go na królewski bal. Spał sobie smacznie w jednej z komnat, podczas gdy wszyscy biesiadowali. Zbudzony ze snu rozwrzeszczał się na całe gardło. Płacz dziecka usłyszał przechodzący w pobliżu król Zygmunt August, który otworzył drzwi, podszedł do kołyski, wziął maleństwo na ręce i wesoło powiedział: "a ciebie sierotko zostawili tu samą". Słowa monarchy usłyszał któryś z dworzan i niebawem powtarzali je już wszyscy. Krzysztof Radziwiłł urodził się w 1549 roku na zamku w Ćmielowie, który rozbudował kanclerz Szydłowiecki. Po jego śmierci najpierw odziedziczyła go wdowa, a później wnukowie.

Poza księciem "Sierotką" w ćmielowskim zamku przyszły na świat jeszcze dwie córki Mikołaja "Czarnego" i Elżbiety Szydłowieckiej: Anna Magdalena - żona podkomorzego kamienieckiego Mikołaja Buczackiego Tworowskiego oraz Elżbieta, wydana za hetmana wielkiego koronnego Mikołaja Mieleckiego.

Reszta rodzeństwa to: Jerzy Radziwiłł - biskup wileński i krakowski, który w wieku 28 lat otrzymał godność kardynalską, Zofia Agnieszka - zamężna z wojewodą pomorskim Achacym Czemą, Stanisław Radziwiłł - marszałek wielki litewski, ożeniony z Marianną Myszką, Albrycht Radziwiłł - mąż Anny Kettler, księżniczki kurlandzkiej, córki Gotarda - mistrza zakonu Kawalerów Mieczowych i założyciela dynastii Kettlerów. W 1560 roku urodziła się Mikołajowi "Czarnemu" i jego żonie Elżbiecie córka Krystyna, która w wieku 17 lat została drugą żoną kanclerza wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego. Zmarła jednak trzy lata później.

Pisząc o tej rodzinie wspomnieć należy o jeszcze jednym bardzo istotnym fakcie. Mikołaj "Czarny" stworzył w oparciu o swoje rozległe dobra trzy ordynacje rodowe, które były swego rodzaju państwami w państwie. Ordynacja, czyli wielki majątek ziemski, posiadający własny statut i rządzący się własnymi prawami, była formą w Europie wtedy już dość popularną, ale w Polsce jeszcze prawie nieznaną. Co prawda w roku 1471 Kazimierz Jagiellończyk zatwierdził pierwszą ordynację Jarosławskich, jednak przetrwała ona niespełna pół wieku. Mikołaj Radziwiłł dla swoich trzech synów ustanowił trzy osobne ordynacje: na Nieświeżu, Ołyce i Klecku. Wszystkie istniały do 1939 roku. Pierwszym ordynatem nieświeskim został książę "Sierotka", ołyckim Stanisław Radziwiłł, a kleckim Albrycht Radziwiłł.

Na koniec warto wspomnieć, że zupełnie niedawno, podczas badań archeologicznych na Górze Zamkowej w Dubinkach (Litwa) - jednej z głównych siedzib kalwińskiej linii Radziwiłłów - znaleziono szczątki, które po zbadaniu ich DNA przez polskich i litewskich specjalistów zostały zidentyfikowane jako kości Mikołaja Radziwiłła "Czarnego" i Mikołaja Radziwiłła "Rudego", rodzonego brata Barbary Radziwiłłówny, a także kilkorga innych członków rodu. 5 września 2009 roku szczątki zostały uroczyście pochowane w odrestaurowanych ruinach kościoła kalwińskiego.

RAFAŁ STASZEWSKI

PS Korzystałem głównie z książek autorstwa: Kazimierza Bartoszewicza, Stanisława Mackiewicza, Jerzego Kieszkowskiego, Bolesława Taurogińskiego i Józefa Wolffa.